Internet, δημοσιογραφία των πολιτών και ενημέρωση (μέρος 2ο: η έλευση του internet)

Μέχρι την έλευση του internet, ο πολίτης είχε περιορισμένη δυνατότητα ενημέρωσης. Η θεματολογία της καθοριζόταν από τις εφημερίδες, τους ραδιοτηλεοπτικους σταθμούς και τα περιοδικά, που αποφάσιζαν τι ήταν αυτό που θα έπρεπε να γνωρίζουμε και σε ποιό βαθμό. Σύμφωνα με μέλη της ερευνητικής ομάδας των μέσων ενημέρωσης του Πανεπιστημίου της Γλασκώβης (1), τα ΜΜΕ μπορούν να ασκήσουν σημαντική επιρροή στο κοινό τους, όταν υπάρχει έλλειψη εναλλακτικής πληροφόρησης, γνώσης ή εμπειρίας (με αποτέλεσμα την προβληματική αντίληψη της είδησης) και όταν δεν λειτουργεί η κριτική ικανότητα. Τα ΜΜΕ έχουν την τάση της μίμησης και της ομογενοποίησης (ότι πρόγραμμα ή περιεχόμενο ειδήσεων έχει το ένα κανάλι, το επαναλαμβάνουν ως πρότυπο και τα υπόλοιπα), με αποτέλεσμα να μην ισχύει σε σημαντικό βαθμό η εναλλακτική πληροφόρηση και το γεγονός αυτό έχει επιταθεί από την συγκέντρωση των ΜΜΕ σε λίγα επιχειρηματικά χέρια. Επίσης σύμφωνα με τους Dearing και Rogers και το βιβλίο τους "Ορίζοντας τα θέματα: Τα ΜΜΕ, οι πολιτικοί και το κοινό", για την επιρροή των ΜΜΕ στο κοινό τους, μεγαλύτερη σημασία έχει η θεματολογία και όχι το περιεχομενο της είδησης (2). Αυτό αποδεικνύεται από το πόσο μπορεί να αλλάξει η συμπεριφορά των πολιτών, μετά από την παρατεταμένη ενασχόληση των δημοσιογράφων με ένα θέμα, έστω και αν δεν υπάρχουν πραγματικά νέες ειδήσεις γύρω από αυτό, και πόσο ενδιαφέρονται κυβερνήσεις, κόμματα, φορείς, για να καθορίσουν την ατζέντα της ενημέρωσης σύμφωνα με τους επιδιωκόμενους σκοπούς τους.
Είναι γνωστό οτι η ιστορία του internet ξεκινά στη δεκαετία του 1960 στις ΗΠΑ με το ARPANET, ένα δίκτυο που εξυπηρετούσε στρατιωτικούς σκοπούς. Δημιουργήθηκε έτσι το Πρωτόκολλο Ιντερνετ (TCP/IP), μια παγκόσμια γλώσσα υπολογιστικών δικτύων. Η σχετική τεχνολογία χρησιμοποιήθηκε στη συνέχεια και για την έρευνα, αποτελώντας από τη δεκαετία του 1970 ένα καλό εργαλείο επικοινωνίας μεταξύ πανεπιστημίων των ΗΠΑ. Στην δεκαετία του 1980, εμφανίστηκαν οι πρώτοι εμπορικοί πάροχοι internet, ανοίγοντας την αγορά εκτός των πανεπιστημίων. Το 1989 ο Tim Berners-Lee ανακάλυψε μία εφαρμογή δικτύου με hypertext (υπερκείμενο), που κατέστησε δυνατή την προσβασιμότητα σε όλες τις ιστοσελίδες και που αποτέλεσε και την απαρχή του world wide web. Η μεταφορά πληροφοριών υπήρξε ο πυρήνας του internet, τόσο με τη μορφή των μυνημάτων μόλις 3 χρόνια από την δημιουργία του Αrpanet (που αργότερα μετατράπηκαν σε e-mails), όσο και με την εμφάνιση του Usenet (μέσω της δυνατότητας που έδινε το UUCP, ένα σύστημα που δημιουργήθηκε από δύο φοιτητές του πανεπιστημίου του Duke το 1979, όπου αρχεία κειμένου μπορούσαν να αναγνωστούν ταυτόχρονα από πολλούς χρήστες). Tα άρθρα που δημοσίευαν οι χρήστες στο Usenet, κατηγοριοποιούνταν σε ομάδες συζητήσεων (newsgroups), ανάλογα με το αντικείμενο. Το μοντέλο των newsgroups υφίσταται ακόμα και σήμερα, παρ'ότι έχει υποσκελιστεί από τα fora, τα chat rooms και τα mailing lists. Όλα τα παραπάνω εξυπηρετούν την λογική της συζήτησης και της ανταλλαγής απόψεων, on και off line. Το πλεονέκτημά τους είναι ταυτόχρονα και μειονέκτημα: η μαζική συμμετοχή, όπου στο θέμα προς συζήτηση, καθένας μπορεί να εκφράσει την άποψή του ή να δώσει ή να πάρει συμβουλες, συχνά όμως δημιουργείται ένα χαοτικό τοπίο με αλλοπρόσαλλες πληροφορίες που δεν είναι εύκολο να αξιολογηθούν. Οι περισσότερες ομάδες συζήτησης είναι ανοικτές στο κοινό, επιτρέπουν την ελευθερία της έκφρασης σε σημαντικό βαθμό και προάγουν την κοινωνικότητα και την ανταλλαγή απόψεων. Ειδικά σε όσα είναι αρκετά εξειδικευμένα στον τομέα τους, παρατηρείται υψηλού επιπέδου συζήτηση και δίνονται χρηστικές πληροφορίες στους επισκέπτες. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1980, υπήρχαν πολλές μικρές "κοινότητες" ανθρώπων που συναντιούνταν στον κυβερνοχώρο, λειτουργούσαν με εσωτερικούς κώδικες, χωρίς να περιορίζεται ή να καθορίζεται άνωθεν η δυνατότητα έκφρασης, όπως αντίθετα συμβαίνει με τις παραδοσιακές μορφές εξουσίας. Η σημασία της ελευθερίας που έδινε το διαδίκτυο, φάνηκε το 1996, όταν η κυβέρνηση των ΗΠΑ ψήφισε τον "Νόμο περί ευπρέπειας των επικοινωνιών" ή Communications Decency Act (CDA), ως μία πρώτη προσπάθεια ελέγχου του κυβερνοχώρου. Η διαδικτυακή κοινότητα αντέδρασε, η υπόθεση πήγε στα δικαστήρια και ο νόμος κρίθηκε αντισυνταγματικός. Ο δικαστής μάλιστα χαρακτήρισε τον κυβερνοχώρο ως περιέχοντα "τεράστια δημοκρατικά φόρα" που "δεν υπόκεινται στο ίδιο είδος κυβερνητικής εποπτείας και ρύθμισης με τη βιομηχανία των αναμεταδόσεων" (3). Η έκρηξη των εφαρμογών γύρω από το intenet, οφείλεται σε ένα βαθμό στον συμμετοχικό χαρακτήρα του εγχειρήματος, με την γνώση να μοιράζεται σε σημαντικό βαθμό, χωρίς σκοπιμότητες και εγωισμούς, copyright και αποκλεισμούς.
Με το internet η πληροφορία έφτανε πλέον αμεσολάβητη στο κοινό, μέσω των ιστοσελίδων που δημιουργούσαν φορείς και άτομα που ήθελαν να έχουν άμεση επικοινωνία με τους δέκτες της πληροφόρησης. Τα υπουργεία έχουν τον διαδικτυακό τους τόπο, το ίδιο το κοινοβούλιο, τα πολιτικά κόμματα, οι επιχειρήσεις, οι καλλιτεχνικοί φορείς, οι αθλητικοί σύλλογοι, οι επαγγελματίες, οι απλοί πολίτες. Η πληροφορία υπάρχει στο διαδίκτυο, με αποτέλεσμα ο ρόλος των δημοσιογράφων τις περισσότερες φορές να είναι αποδελτιωτικός. Μαζεύουν τις πληροφορίες που άλλοι δίνουν (και οι οποίες πλέον είναι σε μεγάλο βαθμό προσβάσιμες) και φιλτράροντάς τις, τις προσφέρουν στο κοινό.
Από την άλλη πλευρά το κοινό άρχισε να εκφράζεται μέσω των weblogs ή απλά blogs. Αυτά ξεκίνησαν ως απλά προσωπικά ημερολόγια, στα οποία ο συγγραφέας δημοσιοποιούσε την καθημερινότητά του, εξωτερικεύοντας τις σκέψεις του και τα συναισθήματά του. Η εξέλιξη υπήρξε αναπάντεχα εκρηκτική. Εκατομμύρια bloggers σε όλο τον κόσμο δημοσιοποιούν σήμερα τις απόψεις τους, αντιλαμβανόμενοι όμως διαφορετικά το εργαλείο που λέγεται blog. Γιατί ενώ για τους περισσότερους το ιστολόγιο τους έδινε την δυνατότητα του δημόσιου σχολιασμού και της ανάλυσης προσωπικών ή ευρύτερων θεμάτων, για κάποιους άλλους αποτέλεσε την ευκαιρία να επανακαθορίσουν την σχέση μεταξύ ενημέρωσης, δημοσιογραφίας, πλουραλισμού και εγκυρότητας.
Η επικοινωνία ενισχύθηκε με την τεχνολογία peer-to-peer ή p2p, όπου δύο υπολογιστές επικοινωνούν άμεσα μεταξύ τους, χωρίς κάποιος server να αναλαμβάνει τη μεταξύ τους επικοινωνία.

εικόνα από http://www.javaworld.com/javaworld/jw-10-2001/jw-1019-jxta.html

Διαδεδομένη υπήρξε η ανταλλαγή αρχείων μέσω δωρεάν προγραμμάτων (με χαρακτηριστικό παράδειγμα το Kazaa), ενώ τα τελευταία χρόνια η τεχνολογία αυτή οδήγησε σε πιο προχωρημένες εφαρμογές, όπως στην τηλεφωνία του Skype (από τον δημιουργό του Kazaa) και στην τηλεόραση του Joost. Στην ίδια τεχνολογία αναπτύχθηκε το Instant Messaging (IM) και το Short Message Service (SMS), με την δυνατότητα αποστολής μηνυμάτων με μικρά κείμενα ή φράσεις.
Επίσης μέσω του συστήματος RSS (Really Simple Syndication), o χρήστης του internet επιλέγει να ενημερώνεται αυτόματα και άμεσα μέσω τίτλων, περιλήψεων και παραπομπών, από συγκεκριμένους ιστότοπους (από τα κλασσικά ΜΜΕ μέχρι τους απλους bloggers), χωρίς να είναι αναγκασμένος να επισκέπτεται τις ιστοσελίδες τους. Το RSS είναι ιδιαίτερα σημαντικό όσον αφορά την ενημέρωση με ειδήσεις ή κείμενα της τελευταίας στιγμής. Η εξέλιξη αυτή δείχνει και τον εξατομικευμένο χαρακτήρα που λαμβάνει η ενημέρωση σήμερα. Αυτό προκύπτει και από την προσαρμογή των διαδικτυακών παραρτημάτων των ΜΜΕ στις νέες συνθήκες, με την δυνατότητα διαμόρφωσης των ιστοσελίδων τους από τους ίδιους τους επισκέπτες, σύμφωνα με τις προσωπικές ανάγκες ενημέρωσης των τελευταίων.
Το internet άλλαξε λοιπόν σημαντικά το τοπίο της επικοινωνίας και της ενημέρωσης. Αρχικώς έδωσε στους πολίτες την δυνατότητα της on line πληροφόρησης, είτε μέσω των ιστοσελίδων των εφημερίδων και των ραδιοτηλεοπτικών μέσων, είτε μέσω της πλοήγησης του χρήστη του internet στο ωκεανό των πληροφοριών και των στοιχείων που είναι προσβάσιμα και ελεύθερα για την πλειοψηφία των χρηστών. Επι πλέον διεύρυνε τις πηγές της πληροφόρησης, αφού άνοιξε την αγορά σε ιδιώτες και ειδικούς σε διάφορα θέματα, που ενημέρωναν καλύτερα από οποιονδήποτε εξειδικευμένο δημοσιογράφο, ενώ έδωσε στο κοινό την δυνατότητα πρόσβασης στα μέσα ενημέρωσης του εξωτερικού, σε αντίθεση με οτι συνέβαινε στο παρελθόν που η ατομική πρόσβαση σε αυτά ήταν δύσκολη και με χρονική καθυστέρηση. Επισης εκδημοκρατισε το χώρο, δίνοντας την ευχέρεια σε ιδιώτες, οργανισμούς και οργανωμένες ομάδες, χωρίς ουσιαστικό κεφάλαιο, μέσω μιας απλής ιστοσελίδας, να εκφράσουν τις απόψεις τους και να ενημερώσουν για τις εξελίξεις στον τομέα δράσης τους, αφαιρώντας από τα κυρίαρχα ΜΜΕ την ηγεμονία, τη μεσολάβηση και το μονοπώλιο της αξιοπιστίας. Δεν παραβλέπουμε το σημαντικό γεγονός της συμμετοχικότητας και της διαδραστικότητας του πολίτη που μπορούσε πλέον να σχολιάζει τα γεγονότα, η άποψή του να δημοσιοποιείται άμεσα στις διάφορες ιστοσελίδες και να ακολουθεί συζήτηση, σε αντίθεση με τα παραδοσιακά μέσα που επέτρεπαν, με φειδώ πάντα και αυστηρό έλεγχο, σε περιορισμένο αριθμό αναγνωστών-θεατών-ακροατών τη έκφραση των απόψεών τους. Κυρίως όμως έδωσε την ευκαιρία στον απλό πολίτη να πάρει τα πράγματα στα χέρια του και να γίνει μέρος της διαδικασίας, επιλέγοντας να γίνει και εκείνος μία πηγή ειδήσεων, είτε αναμεταδίδοντας και επαναξιολογώντας, ως άτυπος αρχισυντάκτης, με ένα αυστηρό προσωπικό κριτήριο, ειδήσεις από άλλες πηγές, είτε αναλύοντας τον κόσμο με την προσωπική του ματιά, είτε λειτουργώντας ως ρεπόρτερ, καταγράφοντας με όσα μέσα διέθετε την επικαιρότητα, είτε ερευνώντας και τονίζοντας στοιχεία που τα παραδοσιακά μέσα είχαν παραβλέψει ή υποτιμήσει.
Tα παραδοσιακά ΜΜΕ ως μία προσπάθεια προσαρμογής στις νέες συνθήκες, επέκτειναν τις δραστηριότητές τους μέσω διαδικτύου, κατασκευάζοντας τις αντίστοιχες ιστοσελίδες, προκειμένου να διεκδικήσουν ένα κοινό ως επί το πλείστον νέο σε ηλικία, απορριπτικό στα παραδοσιακό τρόπο ενημέρωσης και ταυτόχρονα να κερδίσουν και ένα κομμάτι της διαφημιστικής πίτας στο χώρο του διαδικτύου. Η έλευση του internet, επίσης, ώθησε κάποιους δημοσιογράφους (που λόγω επαγγέλματος είχαν μεγαλύτερη εξοικίωση με την τεχνολογία) να δημιουργήσουν προσωπικές ιστοσελιδες, παράλληλα με τις επαγγελματικές τους υποχρεώσεις. Mάλιστα είναι γνωστό οτι πολλοί bloggers προέρχονται από τη επαγγελματική δημοσιογραφία ή έχουν σχέση με τον χώρο των ΜΜΕ. Η άμεση επαφή των δημοσιογράφων με το κοινό τους και η αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους, υποστηρίζεται οτι θα ενισχύσει την εμπιστοσύνη του κόσμου προς την επαγγελματική δημοσιογραφία. Αυτή η εμπιστοσύνη έχει κλονιστεί, εξαιτίας της ανεπάρκειας των ΜΜΕ να ανταποκριθούν στις προσδοκίες του κοινού. Αποτέλεσμα της κρίσης που προέκυψε στην δεκαετία του 1990, ήταν η εμφάνιση της δημοσιογραφίας που βρίσκεται στην υπηρεσία του πολίτη ή με επίκεντρο τον πολίτη (civic journalism) και η οποία ασκείται από επαγγελματίες δημοσιογράφους. Όμως οι φιλότιμες προσπάθειες του δημοσιογραφικού κόσμου να ανακτήσουν το κύρος τους, ξεπεράστηκαν με την έλευση του internet. Είχε έρθει η ώρα των πολιτών να παίξουν ένα ενεργό ρόλο στην διαδικασία της συλλογής, αναφοράς, ανάλυσης και διασποράς ειδήσεων και πληροφοριών, μέσω της λεγόμενης "δημοσιογραφίας των πολιτών" (citizen journalism), γνωστής και ως δημόσιας ή συμμετοχικής δημοσιογραφίας (public or participatory journalism)...

(συνέχεια στο τρίτο μέρος)

(1)Από το βιβλίο του Πώλ Μάνινγκ "Κοινωνιολογία της ενημέρωσης"(Νew and news sources), σελ. 367
(2)Από το βιβλίο του Πώλ Μάνινγκ "Κοινωνιολογία της ενημέρωσης"(Νew and news sources), σελ. 354
(3)Από το βιβλίο των Τζακ Γκόλντσμιθ και Τιμ Γου "Ποιός ελέγχει το Ιντερνετ;" (Who controls the Internet?", σελ.32.
Υ.Γ. Θεώρησα αναγκαία την θεωρητική ανάλυση των πρώτων 2 μερών, πριν ασχοληθώ με συγκεκριμένα παραδείγματα δημοσιογραφίας των πολιτών, εντός και εκτός Ελλάδας. Ο λίγος ελεύθερος χρόνος μου και η αναζήτηση στοιχείων δεν μου επιτρέπει πιο συχνή καταχώρηση κειμένων. Παρ'ότι ήδη έχουν προκύψει από την απλή διαδικτυακή έρευνά μου κάποια πολύ ενδιαφέροντα δεδομένα, που έχουν σχέση με την τρέχουσα επικαιρότητα, πρέπει να κρατήσω την σωστή σειρά στην παρουσίαση. Το διαδίκτυο τελικά αποκαλύπτει θησαυρούς σε αυτούς που ψάχνουν.