Internet, δημοσιογραφία των πολιτών και ενημέρωση (Μέρος 1ο: εισαγωγικό)

Αφορμή για τη σειρά των κειμένων αυτών, που βρίσκονται ακόμα στο στάδιο της επεξεργασίας και της έρευνας, αποτέλεσε διαδικτυακό ιστολόγιο που αυτοχαρακτηρίζεται "καθημερινή δημαγωγική και διεφθαρμένη ηλεκτρονική εφημεριδα" και υποστηρίζει οτι εκφράζει την "Δημοσιογραφία των πολιτών". Επαίρεται δε οτι το επισκέπτονται πάνω από 60.000 αναγνώστες την ημέρα. Ομολογώ οτι με τρομάζει η ιδέα να ασχοληθώ με ένα τόσο αμφιλεγόμενο θέμα όσο η ενημέρωση (και κυρίως η πολιτική) στο διαδίκτυο. Και αυτό γιατί δεν έχω διαμορφώσει συγκεκριμένη άποψη για το αν η δημοσιογραφία αυτού του τύπου θα ενισχύσει την διαφάνεια και την πραγματική ενημέρωση ή θα ανοίξει τους ασκούς του αιόλου. Ως εισαγωγικό κείμενο, θα πρέπει να κάνω μία γενική θεωρητική τοποθέτηση για το θέμα της ενημέρωσης και πώς λειτουργούσε μέχρι την εμφάνιση του internet.
Οι δημοσιογράφοι αποτελούν τους εργάτες της ενημέρωσης (μερικές φορές και τους "κατασκευαστές" της), κινούμενοι μεταξύ των πηγών των ειδήσεων (πολιτική ελίτ, επίσημοι και ανεπίσημοι φορείς, οργανισμοί, εταιρείες), των δημοσιογραφικών συγκροτημάτων που εξυπηρετούν τα συμφέροντα των ιδιοκτητών ή των μετόχων τους και πιέζουν σε μικρό ή μεγαλύτερο βαθμό τους δημοσιογράφους προς αυτήν την κατεύθυνση, των επιχειρηματικών-πολιτικών-κοινωνικών ομάδων που θέλουν να επιβάλλουν την ατζέντα και τα συμφέροντά τους, και των αποδεκτών των ειδήσεων, δηλαδή των αναγνωστών-θεατών-ακροατών, που και αυτοί επιθυμούν να ενημερώνονται για όσα τους απασχολούν. Πρόκειται για μία δυναμική ισορροπία που συνεχώς αλλάζει, αφού οι εμπλεκόμενοι χάνουν ή αποκτούν δύναμη ανάλογα με την χρονική συγκυρια και τα εκάστοτε κοινωνικά, πολιτικά και οικονομικά δεδομένα.
Οι επίσημοι φορείς, λόγω της ισχύος και της θέσης τους, αποτελούν για τους δημοσιογράφους την "επίσημη" και "αξιόπιστη" πηγή των ειδήσεων, ενώ όσοι κινούνται περιθωριοποιημένοι, στερούνται "αξιοπιστίας", προσπαθώντας πάντως, είναι η αλήθεια, να μπουν στο παιχνίδι ως ισότιμοι παίκτες με διάφορους επικοινωνιακούς τρόπους. Εκ των πραγμάτων λοιπόν, κάποιοι, λόγω θέσης και ισχύος, έχουν προβάδισμα στην προβολή των θέσεων και των "πληροφοριών" τους ως ειδήσεων. H ισχύς όμως δεν είναι σταθερή στο πέρασμα του χρόνου, γιατί καθορίζεται (εκτός από την πολιτική εξουσία) και από το χρήμα, την επικοινωνιακή πολιτική, την δυναμική του λόγου, την κινητοποίηση των πολιτών, την εξειδίκευση πάνω σε ένα θέμα, τη διαφήμιση κ.α. Μπορούν λοιπόν και ανεπίσημοι φορείς, εκτός συστήματος ΜΜΕ, χρησιμοποιώντας τα δικά τους όπλα, να μπουν στο παιχνίδι των ειδήσεων ως αξιόπιστες πηγές.
Η "συνεργασία" των επίσημων φορέων με τους δημοσιογράφους, με την διοχέτευση πληροφόρησης (ή και μαύρου χρήματος) προς τους δημοσιογράφους με αντάλλαγμα την καταγραφή εκ μέρους των τελευταίων, των θέσεων των επίσημων φορέων (ή αλλιώς της προπαγάνδας), δημιουργεί μία γκρίζα ζώνη, όπου η συνεργασία μπορεί να φτάσει μέχρι την συναλλαγή. Απόδειξη αποτελεί η πρόσφατη αποκάλυψη των τεράστιων ποσών που εφημερίδες των 2.000 και 3.000 φύλλων λαμβάνουν ως διαφήμιση από τον κρατικό κορβανά, για να ασκήσουν την "ανεξάρτητη δημοσιογραφία" τους. Οι δημοσιογράφοι, πιεσμένοι από την υποχρέωσή τους να βρούν υλικό μέσα στα στενά χρονικά περιθώρια που τους δίνονται, αναγκάζονται να απευθύνονται σε πηγές από τις οποίες παίρνουν "εμπιστευτικές πληροφορίες" ή ειδήσεις σταθερής ροής, που πρόθυμα κρατικοί φορείς, κόμματα, πολιτικοί, επιχειρήσεις και οργανισμοί προσφέρουν. Ο ελάχιστος διαθέσιμος ελεύθερος χρόνος και η περιορισμένη προσβασιμότητα σε στοιχεία του κράτους (με την συχνή δικαιολογία του απόρρητου, των προσωπικών δεδομένων ή της δικαστικής έρευνας), δεν επιτρέπει συνήθως την πολυτέλεια των σοβαρών αναλύσεων και την επιβεβαίωση των στοιχείων. Όσοι θέλουν να γίνουν το επίκεντρο της συζήτησης, εκμεταλλεύονται την ανάγκη των δημοσιογράφων, διοχετεύοντας παρασκήνιο ή χρησιμοποιώντας ατάκες που αρέσουν στο κοινό. Το αντάλλαγμα είναι η ελαστικότητα και η γενναιοδωρία με την οποία αρκετοί δημοσιογράφοι αντιμετωπίζουν τις πηγές τους στην κριτική τους. Η συνεργασία μεταξύ των "πηγών" και των δημοσιογράφων δεν περιορίζεται στην διοχέτευση ειδήσεων, αλλά και στη μη αποκάλυψή τους, όταν αυτές είναι "δυσάρεστες". Άλλωστε για να μπορείς να μπείς στον κύκλο των "εμπιστευτικών πληροφοριών", πρέπει να δείξεις με συνέπεια την "ενδεικνυόμενη" συμπεριφορά, αλλιώς η συνεργασία διακόπτεται. Επίσης είναι γνωστό οτι υπάρχει διαχωρισμός των ΜΜΕ ανάλογα με την πολιτική τοποθέτησή τους, με αποτέλεσμα η ενημέρωση να χρωματίζεται σε κάποιο βαθμό κομματικά και να εξαρτάται από τις πηγές του συμπαθούντος κόμματος.
Ένα άλλο σημαντικό θέμα είναι η συγκέντρωση της ενημέρωσης (εφημερίδες, τηλεόραση, ραδιόφωνο, περιοδικά) στα χέρια λίγων επιχειρηματιών, με τάση συγχωνεύσεων και δημιουργίας υπερεθνικών κολοσσών (πίσω από τους οποίους βρίσκονται πολυεθνικές εταιρείες, τράπεζες και διάφορα "ιδρύματα") και το ουσιαστικό ολιγοπώλιο των διεθνών ειδησεογραφικών πρακτορείων (κυρίως το Reuters και το Associated Press). Το θέμα υποβαθμίζεται σκοπίμως μπροστά στην κατ'επίφαση πολυφωνία των πολυάριθμων εφημερίδων, περιοδικών, καναλιών και σταθμών, ιδίως τις τελευταίες δεκαετίες που απελευθερώθηκε πλήρως η αγορά και η τεχνολογία επιτρέπει ακόμα περισσότερους συμμετέχοντες, ευννοημένοι όμως πάντα παραμένουν όσοι έχουν το απαιτούμενο μεγάλο κεφάλαιο. Παράλληλα όμως, η πολιτική επιτρέπει στους ιδιοκτήτες των ΜΜΕ τόσο την "οριζόντια" επέκταση (έλεγχος πολλών εφημερίδων ή πολλών καναλιών ταυτόχρονα), αλλά και την "κάθετη" επέκταση (έλεγχος παραγωγής σε διάφορα επίπεδα, ώστε μέσω μίας δραστηριότητας να ενισχύονται και οι άλλες και να μεγιστοποιείται το αποτέλεσμα, όπως συμβαίνει με ιδιοκτήτες που ελέγχουν σταθμούς, εφημερίδες, εκδοτικούς οίκους, αθλητικούς συλλόγους, εταιρείες θεάματος και ψυχαγωγίας, άλλες επιχειρήσεις). Ο σκοπός των περισσότερων ιδιοκτητών των ΜΜΕ, αλλά και ορισμένων μεγαλοδημοσιογράφων, είναι η κυριαρχία στο χώρο, η επιβολή συγκεκριμμένης "γραμμής" και το κέρδος, που σημαίνει οτι πολλές φορές για να επιτευχθούν τα παραπάνω, ασκείται πίεση στο δημοσιογράφο-υπάλληλο, εμπορευματικοποιείται η είδηση και πέφτει η ποιότητα της ενημέρωσης. Η σημαντική οικονομική εξάρτηση των ΜΜΕ από την διαφήμιση και τους διαφημιζόμενους, ενισχύει τις υποψίες οτι θα υπάρξουν τελικά κάποιες "εκπτώσεις" σε συγκεκριμένα "ευαίσθητα" ζητήματα. Η τηλεθέαση και οι πωλήσεις συνδέονται με τα διαφημιστικά έσοδα, αυτά με τις πιέσεις των διαφημιζόμενων, αυτές με την ποιότητα και την θεματολογία της ενημέρωσης και οι τελευταίες πάλι με την τηλεθέαση και τις πωλήσεις, δημιουργώντας ένα φαύλο κύκλο. Ένας ανάλογος φαύλος κύκλος περιλαμβάνει την ενημέρωση, την πολιτική, την χρηματοδότηση των ΜΜΕ, τη διαφήμιση και την ανταπόκριση του κοινού. Κάποιοι υποστήριξαν οτι η εκρηκτική ανάπτυξη των ΜΜΕ, θα δημιουργούσε περισσότερο ενημερωμένους και ενεργούς πολίτες. Η επιβολη της τηλεόρασης ως κύριο μέσο ενημέρωσης, η παθητικότητα της τηλεθέασης και η υποχώρηση των παραδοσιακών μέσων (όπως οι εφημερίδες) σε παγκόσμιο επίπεδο, οδήγησε στο αντίθετο αποτέλεσμα, αφού συχνά η μονοδιάστατη, περιπτωσιολογική και παραμορφωμένη παρουσίαση της πραγματικότητας εκ μέρους της τηλεόρασης στρέβλωσε την αντίληψη του τηλεθεατή για τον κόσμο.
Μέσα σε αυτήν την πολύπλοκη σχέση κράτους, πολιτικών, ΜΜΕ, επιχειρήσεων, κοινωνικών φορέων και κοινού, το ζητούμενο είναι αν επιτυγχάνεται η ενημέρωση και σε ποιό βαθμό. Η ποικιλία των αντικρουόμενων συμφερόντων δίνει την ελπίδα οτι οποιαδήποτε συναίνεση σιωπής δεν μπορεί να κρατήσει για πολύ. Όμως, από την άλλη πλευρά, η υπερσυγκέντρωση των ΜΜΕ από λίγα επιχειρηματικά κέντρα που μπορούν να κατευθύνουν και να χειραγωγήσουν τις μάζες (όπως έκανε ο Ρούπερτ Μέρντοχ με την οργανωμένη υποστηριξη της εισβολής στο Ιρακ από τα ΜΜΕ που κατείχε), δημιουργεί την ανάγκη για δημιουργία εναλλακτικών πηγών ενημέρωσης. Στο σημείο αυτό κρίσιμη είναι η συμβολή του διαδικτύου...

(συνέχεια στο δεύτερο μέρος)

*Για την εισαγωγή αυτή, χρησιμοποίησα κάποια χρήσιμα στοιχεία από το βιβλίο του Πωλ Μάνινγκ "Κοινωνιολογία της ενημέρωσης: ειδήσεις και πηγές ειδήσεων", εκδόσεις Καστανιώτη.